Τα πλατάνια της Ελλάδας κινδυνεύουν με εξαφάνιση

Εικόνα 1. Νεκρωμένο άτομο Πλατάνου από την ασθένεια

Το φθινόπωρο του 2003 βρέθηκε στην Ελλάδα η ασθένεια του «μεταχρωματικού έλκους του πλατάνου», που προκαλείται από το μύκητα Ceratocystis fimbriata f.sp. platani. Το παθογόνο προσβάλλει μόνο είδη πλατάνου. Είναι η πλέον καταστρεπτική ασθένεια του πλατάνου διεθνώς, προκαλώντας νέκρωση των δένδρων (Εικόνα 1.). Νεαρά δένδρα συνήθως νεκρώνονται σε χρόνο μικρότερο των δύο ετών, ενώ τα μεγαλύτερα δένδρα μπορούν να επιβιώσουν για αρκετά χρόνια μετά την προσβολή τους από το παθογόνο, ωστόσο, ο θάνατος των προσβεβλημένων φυτών είναι αναπόφευκτος. Η ασθένεια έχει προκαλέσει τεράστιες καταστροφές στην Ιταλία και τη Γαλλία, όπου πιθανολογείται ότι εισήχθηκε από τις ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Στην Ελλάδα πιθανόν να έχει εισαχθεί με πολλαπλασιαστικό υλικό. Το παθογόνο αυτό αποτελεί μια τεράστια απειλή για τα πλατάνια της Ελλάδας και θα πρέπει να επιδιωχθεί με κάθε τρόπο η άμεση αντιμετώπισή του.

Εικόνα 2. Ο προσβεβλημένος εσωτερικός φλοιός και η περιοχή του καμβίου παίρνουν μια σκούρα κυανόμαυρη απόχρωση

Συμπτώματα-Διάδοση: Το πλέον εμφανές σύμπτωμα είναι ο ξαφνικός μαρασμός ενός τμήματος της κόμης. Αυτό εμφανίζεται συνήθως την άνοιξη και το καλοκαίρι, που οι ανάγκες του φυτού σε νερό είναι αυξημένες. Τα φύλλα κιτρινίζουν πρόωρα και μαραίνονται· έτσι μπορούν να διακριθούν από τα γειτονικά υγιή φύλλα. Πολύ συχνά την άνοιξη, ένας κλάδος ή ολόκληρο το δένδρο μπορεί να μην αναβλαστήσει καθόλου, ή οι νέοι οφθαλμοί ξαφνικά μαραίνονται και νεκρώνονται πριν ακόμη αναπτυχθούν. Σε μεγάλα δένδρα με προσβολή στον κορμό, πριν εμφανιστούν νεκρώσεις κλάδων, παρατηρείται μια γενική αραίωση της κόμης και συμπτώματα μικροφυλλίας. Κατά μήκος του προσβεβλημένου κορμού και των κλάδων παρατηρούνται επιμήκη έλκη, ωστόσο, αυτά είναι αρκετές φορές δυσδιάκριτα, επειδή καλύπτονται από το φλοιό.

Ο προσβεβλημένος εσωτερικός φλοιός και η περιοχή του καμβίου παίρνουν μια σκούρα κυανόμαυρη απόχρωση (Εικόνα 2). Το σομφό ξύλο μεταχρωματίζεται σε καστανοκόκκινο έως κυανόμαυρο. Σε εγκάρσια τομή τα μεταχρωματισμένα τμήματα του ξύλου έχουν ακτινική διάταξη και επεκτείνονται ορισμένες φορές μέχρι το κέντρο του κορμού. Σε προσβεβλημένα δένδρα που δεν έχουν ακόμα νεκρωθεί, όταν αποκολληθεί ο φλοιός, διακρίνονται κατά μήκος του κορμού και των κλάδων λωρίδες μεταχρωματισμένου ξύλου, σε σχήμα ελλειπτικό έως φλογοειδές (Εικόνα 3).

Πολύ συχνά ο μύκητας μεταφέρεται από προσβεβλημένα σε υγιή φυτά με τα εργαλεία κλαδεύσεως και υλοτομίας. Κίνδυνος διάδοσης του παθογόνου υπάρχει επίσης με τις εργασίες υλοτομίας ασθενών δένδρων, όταν αυτές δε γίνονται με την απαιτούμενη προσοχή και επιμέλεια. Το παθογόνο μπορεί να επιβιώσει για μεγάλα χρονικά διαστήματα στο πριονίδι το οποίο προκύπτει από την υλοτομία και τον τεμαχισμό των δένδρων. Το πριονίδι αυτό μπορεί να μεταφερθεί με τον άνεμο ή με διερχόμενα αυτοκίνητα σε μεγάλες αποστάσεις. Επίσης, το πριονίδι ή κομμάτια από μολυσμένο ξύλο μπορεί να μεταφερθούν με το νερό στα ποτάμια. Άλλοι φορείς της ασθένειας μπορεί να είναι έντομα, πουλιά ακόμα και τρωκτικά, ωστόσο, δε θεωρούνται ως βασικοί παράγοντες διάδοσης του παθογόνου.

Εικόνα 3. Μεταχρωματισμένο ξύλο προσβεβλημένου ατόμου

Αντιμετώπιση της ασθένειας: Οι χημικές μέθοδοι που έχουν εφαρμοστεί μέχρι σήμερα αποδείχτηκαν αναποτελεσματικές. Επειδή η ασθένεια διαδίδεται κυρίως ανθρωπογενώς, είναι δυνατόν να περιοριστεί η διασπορά της με τη λήψη προληπτικών φυτοπροστατευτικών μέτρων. Επιβάλλεται η λήψη αυστηρών μέτρων παρεμπόδισης της εισόδου της ασθένειας σε νέες περιοχές, με την απαγόρευση διακίνησης πολλαπλασιαστικού υλικού από τις περιοχές που έχει διαπιστωθεί η ασθένεια. Η διακίνηση ξύλου πλατάνου από τα προσβεβλημένα δένδρα, για καυσόξυλα ή άλλες χρήσεις, ενέχει τον κίνδυνο διάδοσης του παθογόνου σε νέες περιοχές και πρέπει να απαγορευτεί.

Τα προσβεβλημένα δένδρα καθώς και τα γειτονικά τους που είναι ύποπτα προσβολής πρέπει να υλοτομούνται και αν είναι δυνατόν να εκριζώνονται. Σε νέες εστίες προσβολής, η αντιμετώπιση της ασθένειας είναι περισσότερο αποτελεσματική όταν γίνει έγκαιρη διάγνωση και ο αριθμός των ασθενών δένδρων είναι περιορισμένος.

Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να συλλέγονται όλα τα υπολείμματα υλοτομίας, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και το πριονίδι που παράγεται, και να καταστρέφονται με καύση. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν μεγάλα πλαστικά φύλλα κάτω από τα δένδρα που υλοτομούνται για να είναι δυνατή η συλλογή του πριονιδιού που παράγεται με την υλοτομία και τον τεμαχισμό του δένδρου. Επίσης, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν αλυσοπρίονα με ειδική συσκευή που παγιδεύει το πριονίδι και δε διασπείρεται στην ατμόσφαιρα. Επειδή ένα μέρος από το πριονίδι μπορεί να διαφύγει, Θα πρέπει να ακολουθεί απολύμανση στα σημεία υλοτομίας, με τη χρησιμοποίηση ενός κατάλληλου μυκητοκτόνου (συνήθως 2% benomyl) ή 0.5% υποχλωριώδους νατρίου (χλωρίνης). Όλα τα εργαλεία υλοτομίας (τσεκούρια, πριόνια, λάμες αλυσοπρίονων κλπ.) πρέπει να απολυμαίνονται, με εμβάπτιση για αρκετά λεπτά σε ένα διάλυμα 1% υποχλωριώδους νατρίου και 50% μετουσιωμένης αιθυλικής αλκοόλης (πράσινο οινόπνευμα).

(Κείμενο του Δρ. Τσόπελα Παν. του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών Αθηνών – Ανακοίνωση και στο 15^ο Δασολογικό Συνέδριο, Καρδίτσα 2011. Πληροφορίες: tsop@fria.gr).

Συμμετοχή του Φορέα σε ημερίδα για την Κλιματική Αλλαγή

Το επιστημονικό προσωπικό του Φορέα Διαχείρισης του Ε.Δ. Αίνου συμμετείχε σε ημερίδα σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα δασικά οικοσυστήματα στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος CLIM-RUN (Climate Local Information in the Mediterranean region Responding to User Needs). Η ημερίδα διεξήχθη στις 28/9/2011 στις εγκαταστάσεις του Αστεροσκοπείου της Πεντέλης με τίτλο: «Επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής στις δασικές πυρκαγιές και στα δασικά οικοσυστήματα».

Το CLIM-RUN είναι ένα ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω του 7^ου Προγράμματος Πλαισίου για την έρευνα. Το ερευνητικό έργο στοχεύει στην ανάπτυξη ενός πρωτοκόλλου παροχής κλιματικής πληροφορίας για τη δράση σε τοπική και περιφερειακή κλίμακα, περιορισμένη σε διάφορους κοινωνικούς τομείς. Ο χρονικός ορίζοντας ενδιαφέροντος είναι η περίοδος 2010-2050 που περιλαμβάνει τη συνεισφορά τόσο της υπερδεκαετούς μεταβλητότητας, όσο και της κλιματικής αλλαγής εξαιτίας των αερίων του θερμοκηπίου.

Το CLIM-RUN ακολουθεί μία διαδικασία εκμάθησης κατά την οποία η έγκαιρη συμμετοχή των ενδιαφερομένων φορέων είναι κρίσιμης σημασίας για την δημιουργία δίαυλων επικοινωνίας. Στόχος είναι ο σαφής καθορισμός των αναγκών σε κλιματική πληροφορία και η αξιολόγηση του υπό δημιουργία πρωτοκόλλου σε επιλεγμένους αλληλοεξαρτώμενους τομείς όπως: η ενέργεια, ο τουρισμός και οι φυσικές καταστροφές.

Το πρόγραμμα θα ασχοληθεί επίσης με την βελτίωση των μοντέλων και των εργαλείων υποβιβασμού κλίμακας για τη βέλτιστη ανταπόκριση στις ανάγκες των τελικών χρηστών. Τελικός στόχος είναι να τεθούν οι βάσεις για την δημιουργία ενός κλιματικού δικτύου στην λεκάνη της Μεσογείου, το οποίο θα συγκλίνει σε ένα πανευρωπαϊκό δίκτυο.

Η προσαρμογή των δασών στην κλιματική αλλαγή δεν έχει διερευνηθεί σε βάθος ούτε στην Ελλάδα αλλά ούτε στον υπόλοιπο κόσμο. Τα δάση είναι βασικά στοιχεία του παγκόσμιου κύκλου του άνθρακα κυρίως ως πηγές και αποθήκες άνθρακα. Η υποβάθμιση των δασών με διάφορες ανθρωπογενείς δραστηριότητες (δασικές πυρκαγιές, αποψιλώσεις, λαθροϋλοτομίες) συμβάλουν στην επίσπευση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, ενώ αντίθετα η αειφορική διαχείριση των δασών συμβάλλει στο μετριασμό αυτών.

Μερικές από τις γενικότερες επιπτώσεις αλλαγής του κλίματος αναφέρονται παρακάτω:

Η βροχή θα μειωθεί κατά περίπου 5% με αισιόδοξες προβλέψεις και 19% με τις πιο απαισιόδοξες. Η θερμοκρασία του αέρα θα αυξηθεί 3 βαθμούς ή 6,5 βαθμούς με αισιόδοξες και απαισιόδοξες προβλέψεις αντίστοιχα. Η ένταση των ετήσιων ανέμων θα αυξηθεί κατά 10%. Σε περιοχές με Μεσογειακό κλίμα θα μειωθούν οι χιονοπτώσεις, και η διάρκεια τήξης του χιονιού, θα παρατηρηθεί αύξηση του μέσου όρου την ημερήσιας ελάχιστης θερμοκρασίας, ακραία καιρικά φαινόμενα π.χ. χιονόπτωση αργά την άνοιξη, περισσότερη ξηρασία σε ήδη ξηρές περιοχές. Στην Ελλάδα έχουν γίνει παρατηρήσεις από δασολόγους της πράξης στα δάση σχετικά με αλλαγές του κλίματος. Κάποιες διαπιστώσεις είναι: ότι οι βροχές είναι μεν ικανοποιητικές στα ψηλά παραγωγικά μας δάση, αλλά οι χιονοπτώσεις είναι μικρότερες και σε αριθμό και σε διάρκεια.

Οι επιστήμονες που ασχολούνται με την κλιματική αλλαγή αναμένουν μια μείωση της βιοποικιλότητας, γιατί θα υπάρξει μία μετατόπιση των θερμών ορίων ορισμένων ειδών σε μεγάλα υψόμετρα. Δασικά είδη που αναμένεται να επηρεαστούν περισσότερο στη χώρας μας είναι η οξυά, το νότιο όριο της οποία είναι στη Φθιώτιδα, η ερυθρελάτη, η δασική πεύκη και η συμήδα. Αναμένουν επίσης, αύξηση της αντιπυρικής περιόδου, των πυρκαγιών και των ημερών κινδύνου πυρκαγιάς, μείωση των ημερών με νυχτερινό παγετό, αύξηση της χρονικής διάρκεια της βλαστητικής περιόδου 15 με 20 μέρες περίπου, αύξηση των ασθενειών και των νεκρώσεων των δέντρων από δευτερογενείς προσβολές και ξηρασία, μείωση της παραγωγικής ικανότητας, μείωση της παραγωγής της βοσκήσιμης ύλης, αυξηση του ρυθμού εδαφικής διάβρωσης και ερημοποίηση.

Μέτρα τα οποία έχουν προταθεί κάνουν λόγο για μακροχρόνιο σχεδιασμό διαχείρισης των δασικών οικοσυστημάτων λαμβάνοντας υπόψη τις μελλοντικές κλιματικές αλλαγές. Αλλα πιο άμεσα μέτρα είναι: η παρακολούθηση των νεκρώσεων και της γενικότερης υγείας του δάσους, η αποκατάσταση του δασικού δυναμικού, η πρόληψη δασικών πυρκαγιών, η αναγωγή των υποβαθμισμένων δασών, η παρακολούθηση της βιοποικιλότητας και των σπανίων και απειλούμενων ειδών χλωρίδας και πανίδας τόσο χωρικά όσο και χρονικά.

Η συνεργασία του Φορέα με τους ερευνητικούς φορείς που συμμετέχουν στο πρόγραμμα θα είναι στενή ώστε να υπάρξουν δεδομένα και αποτελέσματα για την περιοχή της Κεφαλονιάς και ειδικότερα για τον Εθνικό Δρυμό του Αίνου.